Narodowy symbol orzeł czy bielik?

Znany z lektury szkolnej starszemu pokoleniu wiersz Władysława Bełzy pt. Katechizm polskiego dziecka” jednoznacznie stwierdza, że znakiem identyfikującymi Polaka jest „orzeł biały”:
Kto ty jesteś?
– Polak mały
Jaki znak twój?
– Orzeł Biały

Informację o narodowych symbolach znajdziemy w Konstytucji Rzeczypospolitej. W artykule 28 czytamy: „Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu”.

Postać orła w koronie zachowała się na denarach z czasów panowania Bolesława Chrobrego, na którym widnieje napis: „Princes Polonie”, choć opinie na ten temat są rozbieżne, gdyż trudno jednoznacznie określić gatunek ptaka, znajdującego się na monetach. Stanisław Russocki w pracy „Nad nami Orzeł Biały” sugeruje, że to paw – bizantyjski symbol cesarski. Tego samego zdania jest numizmatyk Ryszard Kiersnowski. Tradycję orła jako znaku narodowego Polaków utrwalili kronikarze polscy: Jan Długosz, pisząc o Lechu, który swoją siedzibę nazwał Gniezno od słowa gniazdo: „Tam bowiem po raz pierwszy książę i rodzic Polaków […] rozbiwszy obozowisko zaniechał koczowania i postanowił, że tu gniazdo będzie dla niego i starszyzny i tu wzniesiona zostanie siedziba książęca i że pozostanie na stałe. Tutaj także znalazł w wysokich i wyniosłych drzewach orle gniazdo” oraz Marcin Bielski, gdy zanotował: „Stądże y na chorągwiach swych kazał kłasc Orła białego za Herb, a od tegoż czasu to Krolestwo Polskie tego kleynotu używa”.

Najstarsze heraldyczne przedstawienie herbu Polski – orła w koronie pochodzi z 1295 roku, kiedy Przemysł II koronował się na króla Polski, podejmując dzieło zjednoczenia kraju po okresie rozbicia dzielnicowego (1138). Jednak na rewersie pieczęci majestatowej Przemysła II czytamy:
Reddidit ipse potens vitricia signa Polonis (Sam Najwyższy przywrócił Polakom zwycięskie znaki), co sugeruje, że znak ten był już używany wcześniej. Od 1295 roku orzeł biały, przyozdobiony koroną przestaje być osobistym znakiem i rodowym herbem Piastów – staje się herbem Królestwa Polskiego. Posługują się nim następni władcy: Wacław II, król Czech i Polski, Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki.

Obecność orła w herbie Polski tak uzasadnia Henryk Łowmiański:
 „Orzeł był znakiem princepsa, a więc księcia mającego na mocy statutu Bolesława Krzywoustego sprawować władzę zwierzchnią nad całą Polską. Znakiem, który reaktywowano w momencie podjęcia zabiegów jednoczeniowych. Nie można też zapominać, że biały orzeł był jednocześnie znakiem ziemi krakowskiej, a więc terytorium, o które zaciekle walczyli wszyscy książęta-jednoczyciele. (cyt. za: Marcin Hlebionek Zwycięskie znaki Polaków, „Heraldyka”).

Obecny wzór godła państwowego obowiązuje od roku 1990, kiedy sejm uchwalił stosowną ustawę, a jego autorem jest Andrzej Heidrich, znany m.in. jako projektant polskich banknotów.

Historycy i heraldycy są zgodni: w godle Polski występuje orzeł. Kwestionują to ornitolodzy, którzy twierdzą, że to…bielik. Bielik to majestatyczny, duży ptak drapieżny – orłan, z rodziny jastrzębiowatych. Ptak z godła ma wielki, żółty dziób – jest to znak rozpoznawczy bielików. „Bieliki, zwłaszcza te w sędziwym wieku, są rzeczywiście bardzo jasne. Siwe, z daleka wyglądają na śnieżnobiałe. Ich charakterystyczną cechą jest długi, piękny ogon. Orły przednie są natomiast o wiele ciemniejsze. Ptak na naszym godle państwowym nie ma piór na skoku. To również upodabnia go do bielika, którego nogi są łyse. Natomiast nogi orłów przednich porastają pióra aż do nasady palców” – pisze Radosław Ratajszczak w artykule „Bielik to nie orzeł” („GW”, wyd. internetowe 23I 2009). 

Dziś w Polsce mamy największą populację bielika w Europie Środkowej. Jest on ptakiem zagrożonym i objętym ścisłą ochroną gatunkową. Najwięcej jego siedlisk znajduje się w Wolińskim Parku Narodowym. Dokumentowanie ich życia jest nie lada wyzwaniem dla ornitologów i fotografów przyrody. Jednym z fotografów, który obserwował zwyczaje bielików podczas pobytu w Kanadzie, a dokładniej w Kolumbii Brytyjskiej (prowincji Kanady) w styczniu 2016 roku jest Joseph Anthony. Na siedlisko bielików natrafił na północ od Sechelt, gdzie mieści się wysypisko śmieci. Miejsce to było zasiedlone również przez mewy, kruki i wrony. Najliczniej były jednak reprezentowane bieliki. „Nigdy wcześniej nie widziałem tak wielu ptaków zebranych w jednym miejscu i okazało się, że nie tylko bieliki (bald eagle – łysiejące orły). Ich liczba osiąga najwyższy poziom w styczniu, a gdy tylko łosoś zacznie się odradzać, „łysiejące orły” opuszczają teren do następnej zimy” – wspomina Anthony. Mieszkał 8 mil od wysypiska i przychodził codziennie, by je fotografować. Nie było to łatwe zadanie. „Postanowiłem – pisze – ustawić jedną z moich kamer na statywie z szerokokątnym obiektywem komponującym się nisko nad ziemią i blisko głównego obszaru składowania, a następnie podłączyć bezprzewodowego pilota zdalnego sterowania camranger do kamery i obsługiwać przez mój laptop i iphone z pewnej odległości. Ten gadżet, w połączeniu z oprogramowaniem w urządzeniu przenośnym, umożliwia podgląd obrazu z kamery na żywo, a także obsługuje prawie wszystkie elementy sterujące aparatu, w tym regulację ostrości i migawki”.
Anthony próbował też fotografować ptaki w locie. Tydzień spędzony wśród bielików posłużył do ciekawych obserwacji:
”Bieliki były w różnych stadiach dojrzałości. Nie gniazdują na drzewach, ponieważ nie nadają się do tego. Mimo ich liczebności dzielą drzewa z krukami i wronami, które nękają je, powodując ich zerwanie z gałęzi. Generalnie wszystkie ptaki wydają się żyć i działać harmonijnie. Od czasu do czasu orzeł zabije mewę i nastąpi spustoszenie. Czasami dominują mewy, kruki i wrony, a orły stoją na skraju wysypiska. Innym razem orły przejmują „kontrolę nad terenem”, czekając, aż ciężarówki nadjadą, by rzucić się i zobaczyć, co mogą znaleźć”. O szczegółach można przeczytać w artykule J. Anthony „Bald Eagle Kingdom”, opublikowanym Wild Planet Photo Magazine (adres internetowy:  wildplanetphotomagazine.com/2016/bald-eagle-kingdom/

Czytelnikom prezentujemy zdjęcie bielika, tak by każdy mógł na pytanie czy w godle mamy orła czy bielika, odpowiedzieć sobie sam.

==
Anna Skoczek